KEDİM – LAMELLAR ZIRH HAKKINDA TEMEL BİLGİLER

Yazan: Ahmet Yağmur Emiroğlu

Günümüzde zırh denince akla sadece parlayan şövalye zırhları ve askeri müzede görülebilecek zincir yapılı Osmanlı zırhları gelse de, metal zırhlar aslında çok daha fazla çeşitlilik gösterir. Tarihin sayfalarındaki bu zırhlar içerisinden ikisi ise genel Türk tarihi açısından daha fazla öne çıkar.

En bilinen tür olan zincir zırhlar, farklı materyal kombinasyonları ile 18. yy. başına kadar hatta savaşların daha ilkel biçimini koruduğu Kafkasya ve çöl bölgelerinde 19. yy. başına kadar aktif kullanımla varlıklarını sürdürmüşlerdir. Zincir zırhların göçebe savaşçılar arasında yaygın hale gelmesinin göreceli olarak geç bir döneme denk düştüğü ise genelde pek bilinmeyen bir gerçektir.

Lamellar zırhlar ise İskitlerle başlayarak; batıda Osmanlı imparatorluğunun ilk dönemlerine kadar, doğuda ise Tibet ve Kamçatka gibi görece yalıtılmış yerlerde 20. yy. başlarına kadar kullanımda kalan bir zırh tipidir. Tarihi canlandırmalarda İskit, Sarmat, Part, Sasani, Hun, Göktürk, Selçuk, Moğol, Türkmen, Saracen, erken Memluk ve erken Osmanlı zırhlarını temsil etmek için uygun bir seçenektir.

“Lamellar” Latince kökenli bir sözcük olan “lamina” dan gelmektedir. İnce plakalardan oluşmuş manasındadır. Temel olarak ince metal plakaların bir bağlayıcı materyal vasıtasıyla birbirine bağlanmasıyla meydana gelir. Bu bağlamda deri bir zemin üzerine tutturulan metal pullardan oluşan “Scale armour” dan veya ince metal plakaların içine dikildiği bir kıyafet görünümünde olan “Brigandine armour” dan ayrılır.

“Lamellar” zırhın Türkçe terminolojide nasıl bir karşılığı olduğu konusunda net bir bilgi yoktur. Ancak Göktürkçedeki bazı kelimeler erken dönem için bize bir fikir vermektedir. “Kedimli sü” yani zırhlı asker kelimelerindeki “kedim”; adak-ayak kelimesindeki gibi bir ses olayına sahne olmuş ve günümüz Türkçesine “giyim” sözcüğüne dönüşerek geçmiştir.

Kedim sözcüğü hem terminolojik anlamda karşılık olması açısından, hem de zırhın genel anlamda hayatın içine ne ölçüde girmiş olduğunu anlatması bakımından oldukça önemlidir.

ÇEŞİTLİ KEDİMLER

Sırasıyla: Tibet, Moğol, Çin-Samuray

Sırasıyla: Tatar, Viking, Japon, İskit

Koryak- Kamçatka

KEDİM – LAMELLAR ZIRH REPLİKASI YAPIMI

Malzemeler

Kedim yapılırken kullanılabilecek materyaller üç grupta toplanabilir.

1-       Ana Koruyucu Malzemeler

a-       Metal plakalar: Demir, çelik, alüminyum, pirinç olabilir. Malzeme kalınlığının 1 mm den fazla olması ağırlığı arttırdığı ölçüde kullanımı zorlaştıracaktır.

b-       Deri : Zırhın bütünlüğünü etkileyen en önemli malzemedir. Zırh parçalarının çeperinden geçirilerek ve bağlantıyı sağlayan şeritlere dönüştürülerek kullanılabilir. 1.5-2 mm kalınlığında olup esnemeye mukavim, belli sertliğe sahip ve sağlam bir deri kullanılmalıdır.

2-       Bağlayıcı Malzemeler

a-       Şerit: Alınan deriden kesilen şeritler olabileceği gibi: ipek, katgut veya sağlam bir sentetik malzeme olabilir.

b-       Perçin: Deri kısımların birbiriyle ve metal kısımlarla tutturulmasında kullanılabilir.

3-       Yardımcı Malzemeler

a-       Kemer delme aparatı: Deri üzerinde şeritlerin geçeceği deliklerin açılması için kullanılır.

b-       Karga burun: Dar alanlarda şeritleri deliklerden geçirmek ve sıkı biçimde bağlama yapabilmek için gereklidir.

c-       Japon yapıştırıcı: Deride yanlış açılan deliklerin kapatılmasında gerekli bir malzemedir.

d-       Makas, çekiç, cetvel….

Saç Kesimi

İlk önce metal plakaların hazırlanması gereklidir. Saç kesim işleri yapan bir atölyede demir saç kestirilerek 12×4 ebadında plakalar hazırlanmıştır. Kabaca hesapla 250 kadar bu adette plakanın komple bir seti hazırlamaya yetmesi beklenebilir. Sadece göğüs zırhı yapılacaksa 150 plaka da yeterli bir miktardır.

Plakaların Delinmesi

Bu aşama için bir torna atölyesi tercih edilmelidir. Ev tipi matkapla yeterli sayıda deliğin açılması pek pratik olmayan bir yöntemdir.

Her bir plaka üzerinde kaç deliğin olacağı ve bu deliklerin yerleri ülke, dönem ve usta bazında farklılık göstermiştir. Sağda görülen biçim genel geçer olarak kullanılabilir.

Deliklerin delinmesi sırasında plakaların kayması ve deliklerin hizasının sapması istenmeyen bir durumdur ve dikkat edilmesi gerekir. Sapmayı engellemek adına daha kalın bir metalden mastar hazırlanarak delme işlemi sırasında kullanılması önerilir. Alınan önlemlere rağmen oluşan küçük kaymalar problem çıkartmaz, aksine küçük asimetriler sağlayarak görünümün daha gerçekçi olmasına yardımcı olur.

Plakaların Yuvarlatılması

Yuvarlatma işlemi tek tek veya birden fazla plaka üzerinde yapılabilir.

Yuvarlatmada oluşan kenar çapakları taşlanarak, zımparayla yahut çekiçle düzeltilebilir. Delme ve düzeltme sonrasında ortaya çıkacak malzemeler aşağıdaki gibi olacaktır.

Örme

Örme işlemi için ilk önce bir desen kalıbı çıkarılmalıdır.  Göğüs bölgesinin bükümünü sağlamak ve simetrik bir hat oluşturmak için ortada bir plaka bırakılarak diğer plakalar sağ ve sola doğru birbiri üzerine bindirilerek devam edilir. Zırhın ne kadar genişlikte olacağı giyecek kişinin bedenine bağlı olacaktır dolayısıyla ön ve arka için birer sıra örülerek kişinin ölçülerine uyup uymadığı hesaplanmalı gerekli düzeltmeler yapılmalıdır.

Sıralar yapıldıktan sonra bunlar şeritlerle birbirine bağlanarak ön ve arka göğüs parçaları oluşturulur. Bu sırada zırhın asılmasını sağlayacak dört tane 4 cm kalınlığında şerit kesilerek zırhın örülen parçalarına monte edilir.

İnsan vücudunun ergonomisi göz önüne alınarak ön ve arka parçaların birbirinden farklı yapılması gereklidir. Soldaki parça arka, sağdaki parça ön taraftır.

Zırh parçalarının örülmesi sonrasında yine şeritler hazırlanarak zırhın çeperinden geçirilerek bağlanması oldukça sağlam bir yapı meydana getirmektedir.

Omuz ve bacak parçalarının hazırlanarak zırha monte edilmesi sonrasında zırh giyilmeye hazırdır.

Zırhı yaparken yardım eden ve fotoğraflarda poz veren yakışıklı kardeşime teşekkür ederim.

KEDİM – LAMELLAR ZIRH HAKKINDA BİRKAÇ ÖNERME

Yapılan replikanın yaklaşık bir haftalık zamanda, 35-40 adam/saatlik işgücü ile yapıldığı hesaplanmıştır. Yapımda kesim, delme, örme aşamalarında toplamda 4 kişi çalışmıştır. Bu verilerden hareketle kedim yapımının diğer zırh tiplerine oranla daha az zaman aldığı ve daha az uzmanlaşmaya ihtiyaç duyduğunu söylemek mümkündür. Bu İslam kaynaklarında paralı asker olarak orduda kendine yer bulan bozkır savaşçılarının kendi malzemelerini yaptığı ve bakımını sağladığı şeklindeki bilgilerle uyuşmaktadır.

Yapımın görece kolay olması ve daha az zaman alması demirin çok iş gücünün sınırlı olduğu bölgelerde önemli bir avantajdır. Bu sayede zırh sağlanabilecek birlik sayısı artmaktadır. Zırhın bakımının kolay olmasının lojistik avantajlar da sağladığı söylenebilir. Böylece uzun mesafeli operasyonlarda destek birimlerine bağımlılık azalmaktadır.

Kedimin Ortadoğu bölgesinde zamanla yerini zincir zırha bırakması konusunda da birkaç söz söylemek mümkündür. Bu bölgede demir görece az ve iş gücü daha fazladır. Ortadoğu bölgesinde sıcaklığın yüksek olması da kedimin giyilmesini güçleştirmekte olabilir. Kedim tarzı zırh giyen Part ağır süvarisinin “clibaranus” yani “fırın” olarak adlandırıldığını belirtmek sıcaklığın etkisi üzerine bir fikir verebilir.