 Posted by admin in on 12th 10 2011
Şem EndamMustafa Serdar Tekçe 1. Endam Endam, gövde kesitinin gövde boyunca değişimine verilen isimdir. Günlük Türkçede kullanılan endam tabiri de bu terimden gelmektedir. Türklerle yakın akraba sayılan pek çok asya kültüründe de değişken kesitli gövdeler kullanıldığı sabittir[1]. Batılı atıcılık ekollerinin asya kökenli atıcılık kültürlerinden esinlenmesi uzun sürmüş ve ancak 20. yüzyılda değişken kesitli gövdeler çağdaş malzemeler ile üretilmeye başlanmıştır.
Türk oklarında gövde, insana benzetilerek 24 eşit kısma bölünmüştür. Gez dibinden itibaren ilk 4 kısma “baş”, başın bitimine “boğaz”, boğazdan itibaren 7 kısma “göğüs”, göğüs bitimine “göbek”, göbekten itibaren 6 kısıma “baldır”, baldırdan sonra temren veya soya dibine kadar olan 7 kısıma “ayak” denir[2]. Bu isimler, gövdenin önemli bölgelerine işaret ettiğinden, sadece Türk okları için değil bütün ok çeşitleri için endamlı veya endamsız farketmeksizin terim olarak aynen kullanılmıştır.
Değişken kesitli gövdeler, Osmanlı oklarının imalatında özel tarzlarda endam yapılarına evrilerek nihai hallerini bulmuştur. Türk oklarında kullanılan endamlar; kiriş endam, tarz-ı has ve şem endam olmak üzere üç çeşit olarak kaydedilmiştir. En çok kullanım alanı bulmuş olan endam tarz-ı has’tır. Tarz-ı has endama; idman, darp, savaş, hedef, menzil okları gibi farklı amaçlarla kullanılan oklarda rastlanmaktadır. Kiriş endama; basit ve kolay oluşturulan biçimi sebebiyle idman oklarında ve malzemeye uygunluğu sebebiyle kamış menzil oklarında rastlanmaktadır. Şem endam ise menzil oklarının temel endam çeşididir. Usta kemankeşlerin yay gücünden biraz kısarak tarz-ı has yerine şem endamlı oklar tercih etmesi bu görüşü desteklemektedir[2]. Kiriş endamlı oklarda gövdenin kesit çapı gez, boğaz, göbek ve baldırda hemen hemen aynı değerlerde devam edip ayakta küçülmektedir. Tarz-ı has ok gövdeleri boğazda ve ayakta göbeğe göre biraz incelme göstermektedir. Şem endamda ise, boğaz kısmı göbeğe göre ve ayak kısmı da boğaza göre daha küçük bir kesit çapı göstermektedir[2]. Aşağıda endam çeşitleri şematik olarak gösterilmiştir.
Endam, belirli bir ok boyu için sabit bir ifade değildir. Kesitlerin konumları, ok 24 eşit kısma bölünerek boyutsuz olarak ifade edilmiştir. Bu sebeple, bir ok gövdesinin hangi endama sahip olduğu kesit çaplarına ilaveten gövde uzunluğu göz önünde bulundurularak kaydedilmelidir. Şem endamlı uzun bir gövdenin bir kesiti, endamı tarz-ı has olan kısa bir gövdenin aynı kesitinden büyük çaplı olabilir. Endam, boyutsuz bir ifadedir. 2. Ölçümler Tarz-ı has, en temel endam çeşidi olmasına rağmen, menzil okları içinde en çok şem endam ile karşılaşılmıştır. Harbiye Askeri Müzesi’nde 23 örnek üzerinde yapılan incelemelerde 14 tarz-ı has, 5 şem endam, 3 kamış, 1 tamamlanmamış oka rastlanmıştır[3]. 45 menzil okundan müteşekkil şahsi bir koleksiyon üzerinde yapılan incelemelerde 30 ok detaylı olarak ölçülebilmiş ve 3 tarz-ı has, 27 şem endam örneğe rastlanmıştır[4]. Benzer biçimde Metropolitan Museum of Art’da yapılmış incelemelerde 29 şem endam ok ölçülmüştür[5]. İstatistikte örneklem büyüklüğü ile ilgili denklemler ve hesaplamalara göre eldeki örnek sayısı sağlıklı istatistikî çıkarım için yetersiz gelmektedir. Bir olay, durum veya veri yığını hakkında çıkarım yapılabilmesi için genel kabul gören asgari örnek sayısı 30’dur. Farklı kaynaklarda ve yeterli sayıda örnekle karşılaşılmadığından, tarz-ı has için bir çıkarım yapmanın istatistikî olarak sağlıklı olmayacağına karar verilmiştir. Bu sebepten, incelenen endam değişkeni, eldeki yeterli örnek sayısıyla temellendirilebildiği için şem endam seçilmiştir. 61 adet şem endam gövdeli oktan gelen veriler kaynaklarına göre sınıflandırılmıştır. Harbiye Askeri Müzesi’ndeki 5 örnekli kümeye HAM5, şahsi koleksiyondaki 27 örnekli kümeye koleksiyon sahibine atfen MO27, Metropolian Museum of Art’da incelenmiş 29 örnekli kümeye makale ismine atfen TFA29 isimleri verilmiştir. HAM5 kümesinden endam verileri, baş, boğaz, göbek, baldır ve ayak kesit çaplarının ölçümü ile alınmıştır. Yetersiz olduğu sonradan anlaşılan bu yöntem MO27 kümesi ölçümlerinde geliştirilmiş ve her bir örnekte 0. (gez dibi), 1. (baş), 4. (boğaz),11. (göbek), 17., 24. bölümlerinin kesit çaplarına ilaveten gez dibine uzaklığı da kaydedilmiştir[4]. HAM5 veri kümesinde kesit uzaklığı ölçümlerinin eksikliğine rağmen, mevcut ölçümlerin gövdenin hangi kısmından alındığı ismen bilindiğinden, ölçüm alınan kesitin kaçıncı bölümde olduğu gövdenin bölüm sayısı olan 24’e oranlanıp her bir örneğin gövde uzunluğuyla çarpılarak, kesit uzaklığıyla ilgili eksik veriler yaklaşık olarak hesaplanabilmiştir. TFA29 kümesinin endam verileri, Türk oklarındaki gövde bölümlendirilmesi dikkate alınmaksızın, soya ucundan arkaya doğru 6 inch (152,4 mm) aralıklarla kesit çapı ölçülerek alınmıştır. 11 örneğin detaylı ölçümlerinde soya uzunluk değerleri eksiktir ve gövde uzunluğu belirsiz kalmaktadır. Bu sebeple, şem endam denklemi çıkarımında bu 11 örneğin verileri kullanılamamıştır. Buna rağmen, verilerin düzgünlüğü TFA29 kümesini önemli bir kaynak olmaktan çıkarmamıştır[5]. Veri kümeleri arasında tutarlılık sağlanması için, TFA29 kümesi kesit uzaklığı değerleri gez dibinden olacak şekilde yeniden düzenlenmiştir. Ölçümlerin detaylı tabloları Ek – C (HAM5), Ek – D (MO27) ve Ek – E (TFA29) olarak verilmiştir. Veri kümelerinde bulunan okların ortalama gövde uzunlukları aşağıda verilmiştir. Tablo 1 : Veri kümelerinde ortalama gövde uzunlukları.
Ortalama gövde uzunluklarına karşılık gelen ortalama kesit çapı ve kesitlerin gez dibinden uzaklıkları aşağıda verilmiş ve eğrileri gösterilmiştir. Tablo 2 : Veri kümelerinde ortalama kesit uzaklık ve çapları.
3. Boyutsuzlaştırma ve Karşılaştırma Veri kümelerinin eldesinde kullanılan ölçüm yöntemlerinin farklılığı sebebiyle, veri kümelerinin sağlıklı karşılaştırılabilmesi, verilerin boyutsuzlaştırılmasıyla mümkün olmuştur. Her bir örnekte kesitin gövde üzerindeki konumu (kesit uzaklığı) ve kesit çapı değerleri gövde uzunluğuna bölünmüş, böylelikle birimlerden bağımsız katsayılar elde edilmiştir. Her bir veri kümesine ait ortalama katsayılar aşağıda verilmiştir. Tablo 3 : Veri kümelerine ait kesit uzaklık ve çap katsayıları.
Bu katsayılar aynı zamanda her bir kesit için y = mx biçiminde gösterilebilecek (y1) kesit çapının, (x) gövde uzunluğu cinsinden ve (y2) kesit uzaklığının, (x) gövde uzunluğu cinsinden ifadesindeki eğim (m) değerleridir. Çap katsayılarının uzaklık katsayılarına göre eğrileri aşağıda karşılaştırmalı olarak gösterilmiştir. Tablo 4 : Veri kümelerine ait kesit uzaklık ve çap katsayıları eğrileri.
4. Şem Endam Denklemi HAM5, MO27, TFA29 kümelerine ait katsayıların ortalaması alınıp eğrisi çizilmiştir. Böylelikle, 50 örneğin endamına ilişkin değerler boyutsuzlaştırılarak bir araya getirilmiştir. Ortalama katsayılar aşağıda gösterilmiştir. Tablo 5 : Ortalama kesit uzaklık ve çap katsayıları.
Ortalama katsayıların oluşturduğu eğri çizilmiş ve bu eğriye 4. dereceden çok terimli denklik uydurulmuştur. Tablo 6 : Ortalama kesit uzaklık ve çap katsayıları eğrisi. Çok terimli denklem aşağıda verilmiştir.
5. Somutlaştırma Veri kümelerindeki örneklerin ortalama gövde uzunluğu 616,44 mm’dir. Topkapı Sarayı Müzesi’nde yapılan daha kapsamlı bir tasnife göre menzil okları ortalama gövde uzunluğu 630 mm olarak bildirilmiştir[2]. Menzil atışlarında 17. yüzyıldan itibaren kullanılmaya başlayan bilek siperi [6] sayesinde okun kabza gerisine çekilmesi mümkün hale gelmiş, bunun sonucunda ok uzunlukları azalmıştır. Ölçülmüş örneklerin, siperin kullanımda olduğu 17. yüzyıl ve sonrasına ait oklardır. Günümüzde kabza gerisine çekilmeyen oklarla bir çok okçunun çekiş mesafesinin 700 mm civarındadır. Örnek olarak, 700 mm uzunluğunda şem endam ok gövdesi için kesit uzaklıkları ve kesit çapları ile endam eğrisi aşağıda gösterilmiştir. Tablo 7 : 700 mm uzunluğundaki gövdenin şem endam boyutları.
Tablo 8 : 700 mm uzunluğundaki gövdenin şem endam eğrisi. EK Şem endam oranlarını gösteren bir excel belgesi: Şem Endam Denklemi KAYNAKLAR [1] Kişenko, V.G., “Avrasya Kültürü Kadim ve Ortaçağ Okları : Rekonstrüksüyon Çalışması”, Avrupa Stepleri Ortaçağ Periyodu, Arkeoloji Çalışmaları, Cilt.3, Donetsk Ulusal Üniversitesi, Ukrayna Ulusal Bilim Akademisi, Çeviri.: Mehel, M.A., 2003. [2] Yücel, Ü., Türk Okçuluğu, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara, 1999. [3] Dr. Murat Özveri ile Harbiye Askeri Müzesi’ndeki çeşitli 23 ok üzerinde yapılan gözlemler, incelemeler, ölçümler, Kasım 2005. [4] Prof. Dr. Metin Orhan’ın 45 okluk şahsi koleksiyonundaki 30 menzil oku üzerinde yapılan gözlemler, incelemeler, ölçümler, Temmuz, 2008. [5] Isles, F., “Turkish Flight Arrows”, Journal of the Society of Archer-Antiquaries, Sayı 4, 1961. [6] Özveri, M., Okçuluk Hakkında Merak Ettiğiniz Her Şey, İstanbul, 2006.  |
|||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
(1)
Tirendaz.com'u takip etmek için mail adresinizi girin