Ahşap Oklarda Âdî gez Yapılması

Dr. Murat Özveri

Ok, yayın kirişine bir kertik vasıtasıyla tutturularak atılmaktadır. Modern terminolojide “ok arkalığı” denilen bu kertik için Osmanlılar “gez” tabirini kullanmışlardır. Bazı oklar için (mesela “hava gezi” ya da “torba gezi” gibi) ve yaklaşık 66 cm uzunluğundaki bir ölçü birimi için de kullanılan bu sözcük ok arkalığı için spesifik olmamakla beraber, Osmanlı okçuluğunda kullanılmış olan üç gez tipini tanımlamak için isim tamlaması olarak kullanılırken spesifik anlama kavuşmaktadır.

Bu bağlamda Osmanlı oklarında üç ayrı tip gez kullanılmıştır:

1-Bakkam gez: Bakkam, sert bir ağaç türüdür. Bu gez tipinde gezin iki dudağı bakkam ağacında yapılır, okun arkası (baş) dudaklar oturacak şekilde eğim verilerek yontulur, gez dudakları buraya yapıştırılarak üstüne sinir sargı sarılırdı. Yapımı zor olan ve ustalık gerektiren bu gezler, menzil oklarında ve pahalı av/savaş oklarında görülür.

2-Başpâre gez: Adından da anlaşılacağı üzere, ayrı ve tek bir parça olarak yapılıp okun arkasına (başına) yapıştırılan gezdir. Boynuz, kemik gibi organik malzemelerden yapılır. Gez-ok gövdesi bağlantısı, gövdenin başpâre içine açılan bir yuvaya sokularak yapıştırılmasıyla yapılır. Bu gez tipi de pahalı spor ve savaş oklarında kullanılırdı.

3-Âdî gez: Ok gövdesinin arka kısmının bir kertik oluşturacak şekilde yontulmasıyla yapılır. Harcı âlem oklarda, yani genellikle savaş oklarında; bunun yanı sıra puta oklarında, torba gezinde kullanılırdı.

Resim 1: Başpâre (alttaki iki tane) ve bakkam gezli (üstte) oklar (Askerî Müze-İstanbul)

Âdî gezler, diğer bir çok okçuluk kültüründe normdur. Paleolitik dönemin geyik avcılarından Kuzey Amerika yerlilerine, Ortaçağ İngiliz okçularından Afrika’nın “Bushmen” ine kadar çeşitli coğrafya ve zaman dilimlerinde, oklara âdî gez açılmıştır. Âdî gez, kullanılan teçhizat ve bununla ilişkili atış tekniğine bağlı olarak değişik şekillerde yapılabilir. Meselâ bir çok Afrika okunun gezi özensizce hazırlanmış hafif bir yarıktan ibarettir. Sebebi, bu kültürlerde okun başparmak ve işaret parmak arasında sıkıştırılarak çekilmesidir.

Resim 2: Afrika’nın hâlâ Taş Devri teknolojisiyle yaşayan ve avlanan yerlileri “Bushmen” ler, kısa çekişli ve küçük boylu yaylarını, “pinch draw” denilen şekilde, okun arkasını başparmak ve işaret parmak arasına sıkıştırarak çekerler.

Okun değil kirişin tutularak çekildiği ekollerde ise, gezin kirişe belli bir sıkılıkta oturması istenir. Gez dudaklarının çok sıkı olması ok uçuş karakteristiğini bozacağı gibi, atış sırasında gez kırılmalarına da sebep olur. Buna mukâbil, gezin çok gevşek olması da bir sorundur. Kiriş çekilirken ok yerinden düşebilir ve okçu bunu fark etmezse boş kirişi bırakır, “dry fire” denilen durum meydana gelir. “Dry fire” yayı kırmasa da ömrünü azaltacaktır.

Atışın zihgîrle yapıldığı Türk atış tekniğinde, mandal sayesinde ok bir miktar stabilize ediliyorsa da gezin oku kirişte tutacak kadar sıkı olması, güvenlik bakımından tercih edilmelidir. Bu, özellikle yeni başlayanlar için önemlidir.

Ahşap oklara âdî gez açılması, basit aletlerle ve biraz deneyimle mümkündür. İyi yapıldığı takdirde çok iyi sonuç veren ve oldukça uzun ömürlü olan âdi gezler, biraz el alışkanlığıyla dakikalar içinde bitirilebilir. Bu yazıda, âdî gez yapımı fotoğraflarla anlatılacaktır. Bir kaç denemeden sonra başarılı gezler yapabildiğinizi görecek, kendi yaptığınız oklarla ok atmanın, hobinizin tadını arttırdığınızı fark edeceksiniz.

Malzeme Seçimi

Ok gövdesinin ağaç gövdelerinden yapılması, Bronz Çağı’na kadar takip edilebilen bir süreçtir. Alet-edevatın fazla gelişmediği dönemlerde, doğal olarak düz olan malzeme tercih edilmiş, meselâ nehir boyundaki kamışlar ya da bitki sürgünleri kullanılmıştır. Bambu, olağanüstü fiziksel nitelikleri sebebiyle, hâlâ bu amaçla kullanılmaktadır.

Bugün ok gövdesi için bir ağaç gövdesini biçtirmek zorunda değilsiniz. Bauhaus, Praktiker gibi yapı marketlerde satılan yuvarlak kesitli çıtalar, harcı alem oklar yapmak için fazlasıyla yeterlidir (Resim 3a ve 3b). Unutmamanız gereken, ok gövdesinin esneme miktarının kullanılan yayın kuvvetine uygunluğudur. Çıtalar spine tester vasıtasıyla esneme değerine göre seçilirse kişinin yayında daha iyi sonuç verecek oklar yapılabilir.

Meselâ Bauhaus’ta 10 mm ve 8 mm çapında çıtalar bulunmaktadır (Resim 3a ve 3b). Geleneksel Türk tipi yaylar için 8 mm daha uygundur, ama kalın olanlarla da iyi sonuç alınmaktadır.  Bunun başlıca sebebi, ticârî amaçlarla yetiştirilen kerestelik ağaçların hızlı büyüyen ve sağlm odun vermeyen ağaç türleri olmasıdır. 40-50 libre çekiş kuvvetindeki yaylar için 8 mm çapındaki çıtalardan yapılan oklar çok düşük esneme değerleri vermektedir.

Bu çıtalar 100 cm uzunluğundadır ve istenen ok boyunda kesilebilir. Unutulmaması gereken, adi gez yapımını tamamlamadan çıtanın boyunu kısaltılmamasıdır. Eğer yanlış yaparsanız, bu kısmı keser kalana yeniden gez açmaya başlayabilirsiniz.

Resim 3 a, 3 b: Yapı marketlerde çam, kayın gibi ağaçlardan biçilmiş, 10 mm ve 8 mm çapında yuvarlak kesitli çıtalar tedârik edilebilmektedir.

Çıta seçerken, ağacın “su yolu” nun çıta boyunca paralel veya paralele yakın seyrediyor olmasına dikkat etmelidir (Resim 3 a).

Kişisel deneyimime göre, yapı marketlerde mevcut çıtaların yüzde 20-25 kadarı bu özellikte olmaktadır.

Nasıl yapacağım?

Gez açılırken, kertiğin ağacın doğal liflerinin dizilim yönüne dik olması gerekmektedir. Açacağınız kertiğin yerini ve doğrultusunu ince bir marker ile çizerseniz, keserken takip etmeniz kolay olur (Resim 4 ve 5).

Resim 4 ve 5: Ağacın su yoluna göre kertiğin yerinin ve yönünün belirlenmesi.

Resim 6 ve 7: Gez kertiğinin kalemle çizilmesi ve maket bıçağıyla çizgilerin üstünde geçilmesi.

İkinci aşama, kalemle işaretlenen gez kertiğinin maket bıçağı ile derince çizilmesidir (Resim 6 ve 7).

Sonra, kertik, yaklaşık 1 cm derinliğinde testere ile kesilmektedir. Bunu, iki testereyi birbirine yapıştırarak yapmanın işi kolaylaştırdığı ve bir sonraki aşamaya ihtiyacı ortadan kaldırabildiği söylenmektedir (Resim 8).

Resim 8: Kertiğin testere ile kesilerek açılması.

Testere yarığı boyunca, ama tabana kadar uzanmadan (yoksa çıta çatlamaktadır) dikkatli kesiklerle yarığın ağzı genişletilir (Resim 9).

Resim 9: Testereyle açılan kertiğin maket bıçağıyla genişletilmesi.

Maket bıçağı ile açılan bu incecik kesiklerden tekrar testere ile girilip kertiğin tabanına kadar kesilir (Resim 10).

Resim 10: Testerenin kertik içinde ikinci defa kullanılarak yarığın genişetilmesi.

Bu işlem, çok düzgün olmayan ama genişçe bir kertik oluşmasını sağlamaktadır. Sonra, iki yüzü düz bir eğe ile gez kertiği şekillendirilir. Set halinde satılan metal eğeleri çok iyi iş görmektedir (Resim 11 a, 11 b, 11c).

Sonraki safha, yuvarlak kesitli bir eğe kullanarak gez kertiğinin dibinin şekillendirilmesidir (Resim 11 e, 11 f). Yay kirişinin oturacağı gez dibinin genişliği, gez dudaklarından biraz daha fazla olmalıdır.

Resim 11 a, 11 b: Gez kertiğinin iki tarafı düz, küçük metal eğesiyle düzeltilip şekillendirilmesi.

Resim 11 c, 11 d: İki tarafı düze eğeyle elde edilen kertik şekli.

Resim 11 e, 11 f: Yuvarlak kesitli küçük metal eğesiyle kertiğin dibinin şekillendirilmesi.

Gez dudaklarının şeklinin verilmesi, kalın bir zımpara veya uygun grenli bir eğe ile yapılabilir. Ben, zımpara motorlarında kullanılan kalın disk zımparalar kullanıyorum (Resim 12).

Resim 12: Kalın zımpara kağıdı ile gezin tesfiyesi.

Kalın zımpara kullanarak elde edilen şekil yaklaşık olarak Resim 13 b ve c’de görüldüğü gibidir.

Resim 13 a, 13 b, 13 c: Kalın zımparayla tesfiyesi ve bu aşamada gezin iki yandan görünüşü.

Son safha, ince grenli zımpara ile gezdeki keskin hatları ortadan kaldırıp pürüzsüz bir yüzey elde etmektir (Resim 14).

Resim 14: İnce grenli zımpara kağıdıyla son tesfiye ve yüzey bitimi.

Resim 15 a ve 15b’de görülen, 8 mm çapında çam çıtadan yapılmış âdî gezin son halidir.

Resim 15 a 15 b: Gezin ince grenli zımpara kağıdıyla tesfiye sonrası bitmiş hali.

Önemli Uyarı:

Ok gövdesinin dibine (gezin başladığı yere) biraz siyanoakrilat (Japon) veya epoksi yapıştırıcı sürüp dikiş ipliği ile sarın. 2-3 mm yüksekliğinde bir sargı yeterli olmaktadır (Resim 16).

Resim 16: Gez dibi sargısı, ok atışı sırasında gezin kırılma ihtimalini azaltacaktır. Gez kirişe pasif oturuyorsa ve sağlam odunlu bir ağaç kullandıysanız, gez dibi sargısı gerekli olmayabilir. Yine de önlem almakta yarar vardır. Unutmayın, güvenlik her şeyden önce gelir.